De zeef van Addie – Tekst van René Cuperus bij de presentatie op 6 maart 2019

DE ZEEF van Addie

Een Gesproken Reactie op Strijd om de Toekomst door René Cuperus, Volkskrant-columnist.

——————

Vrienden en vriendinnen van Addie.

Laat ik direct met de deur in huis vallen:

Koop zo meteen Addie’s boek en laat het signeren!

Want het is een belangrijk boek. Een leerzaam boek. En een zeer leesbaar boek.

U merkt: het kost me geen enkele moeite er reclame voor te maken.

Waarom een belangrijk boek?

Addie pakt de tijdgeest bij de keel. Zie de boektitel: Strijd om de Toekomst. Zo’n strijd is er inderdaad aan de gang, tussen toekomstoptimisten en toekomstpessimisten, en ook onderling tussen verschillende doemscenario’s of neergangstheorieën. Met grote impact op het publieke debat en het humeur van een samenleving.

Je kunt zelfs zeggen: die strijd om de toekomst is het bepalende thema van deze tijd, en wordt tot op de straat letterlijk uitgevochten. Zie de Gele Hesjes in Frankrijk tegen President Macron.

Populisme wordt wel gezien als ene opstand van toekomstpessimisten tegen toekomstoptimisten, zogenaamde globaliseringsverliezers tegenover globaliseringswinnaars. Die tegenstelling doorklieft de Europese samenleving.

Maar ook internationaal is er een Strijd om de Toekomst gaande. Denk aan het opkomende dynamische, jonge Azië (met name China) tegenover de gefrustreerde (Make America Great Again) Verenigde Staten en het vermoeide en verdeelde Europa. De Geopolitiek van energie en emoties (Dominique Moisi). Dus Addie heeft een wezenlijk thema bij de kop.

Addie beschrijft en analyseert zeer scherp het neergangsdenken dat onze tijd zo kenmerkt. Die neergangstheorieën die in omloop zijn, en veel mensen in hun greep hebben loop ik even langs:

  1. Nederland verdwijnt door migratie en islamisering (het doembeeld van het rechtspopulisme)

 

  1. De wereld vergaat door de opwarming van de aarde, tenzij we nu nog handelen voor de nieuwe generaties (het doembeeld van de anti-populisten, de Groenen)

 

  1. Het Westen verdwijnt door de opkomst van China (en de opkomst van Trump)

 

  1. Menselijke solidariteit, gemeenschapszin en de naoorlogse verzorgingsstaat-gelijkheid verdwijnen door het nietsontziende neoliberalisme, de neoliberale globalisering

 

  1. De robots nemen onze banen over en kunstmatige superintelligente zal de mens gaan overvleugelen en overheersen

Addie laat fraai zien waarom mensen in deze onzekere tijden zo gegrepen kunnen zijn door dit soort neergangsdenken. Voor veel mensen zijn deze ondergangssentimenten de nieuwe ideologieën, nieuwe overtuigingen, die betekenis geven en die de onzekere en onbekende toekomst invullen.

——————

We kennen Addie als een kritisch, bedachtzaam persoon. We zullen het zo vast weer meemaken bij het interview. Ergens schoot me als titel voor dit praatje te binnen: DE ZEEF van Addie. Addie zeeft opvattingen, ideeën, theorieën. Hij laat door de zeef vallen wat ie onzin vindt, overdreven, of te eenzijdig of radicaal, en houdt op de zeef dat wat hem interesseert.

Addie beschrijft en analyseert heel rustig uiteenlopende denkers – van Bolkestein tot Al Gore, en van Naomi Klein tot Martin Bosma – en legt hun kritisch en scherpzinnig op zijn zeef. Hij scheidt zin van onzin. Deradicaliseert radicalisme, keert zich tegen eenzijdigheid en ongenuanceerdheid. Dat gaat allemaal door de gaatjes van zijn zeef in de vergetelheid, en op de zeef blijft liggen wat Addie boeiend en interessant vindt.

Precies zo fileert hij in dit boek ondergangstheorie na ondergangstheorie. Hij doet dat niet smalend, of badinerend, juist niet, maar neemt die theorieën uiterst zeer serieus, vooral in hun functie, hun betekenis voor mensen en hun impact op de publieke meningsvorming.

Hij geeft vervolgens scherp aan waarom dit soort eendimensionale verklaringen de werkelijkheid – de toekomst vooral, want die is per definitie nog helemaal geen werkelijkheid – altijd geweld aan doen.

 

Addie – en ik herken me daar wel in – is een historicus met een gezond realistisch relativeringsvermogen.

In zijn slothoofdstukken (daar lijkt geen einde aan te komen – ik telde er wel drie) biedt Addie fraaie Schultiaanse reflecties over nut en nadeel van neergangsdenken en een heuse handleiding ‘hoe om te gaan met de ondergang’.

Aan de ene kant ziet hij goede kanten aan neergangsdenken: het stimuleert de verbeelding; het waarschuwt tegen ongewenste ontwikkelingen; het ontregelt de status quo. Het zijn nieuwe ideologieën die betekenis geven aan veranderde omstandigheden. Het gaat om sterk gevoelde werkelijkheden. Sterke overtuigingen over de toekomst. Het heeft geen zin – net zomin als het laconiek opvrolijken van een depressieve patiënt om hier met de zogenaamde feiten te gaan wapperen.

Aan de andere kant waarschuwt Addie voor de risico’s van neergangsdenken. In the end zijn neergangtheorieën veel te eenzijdig en te eendimensionaal. Alsof alle problemen te herleiden zijn tot islamisering. Of tot broeikasgassen. Of tot het vage neoliberalisme.

Zulke opvattingen kunnen zelfs totalitair of fundamentalistisch worden. Vooral als ze fanatiek en intolerant worden uitgedragen: je gelooft in ons doembeeld, of je bent een verrader. Friend or foe. Vijand of vriend. Zwart/wit..

Heel mooi zegt Addie ergens dat neergangstheorieën – die de toekomst geheel in pacht denken te hebben – niet bij een democratische rechtstaat passen. Waarom zou je stemmen, waarom zou je in een parlement verschillende opvattingen en denkbeelden uitwisselen, als er maar een denkbare toekomst is: die van de neergang, tenzij.. ?

Addie is de historicus van de grillige continuïteit, van het tragische in de geschiedenis. Hij gelooft niet in dramatische breukvlakken, kantelmomenten, een toekomst die maar één kant op kan. There is no alternative. Hij breekt een lans voor onzekerheid. We kennen de toekomst niet. Per definitie. En die pakt – zo leert de geschiedenis – vaak grilliger en anders uit dan we vermoeden.

Hij bepleit het denken in een meervoudige toekomst, niet een toekomst maar meer toekomsten. DE TOEKOMST BESTAAT NIET, wil hij de ondergangsprofeten toeschreeuwen. Niet alles wordt anders. Het is niet zwart/wit. Hemel of hel. Winst en verlies, vooruitgang en achteruitgang

Neergangsdenkers presenteren hun ideeën als onaantastbare waarheid. Ademen fundamentalisme in plaats van relativering. Boeiend is dat Addie net zo kritisch en scherp is tegen monomaan utopisch vooruitgangsdenken. Zo krijgt utopist Rutger Bregman er fors van langs. )

Ik heb, tot slot, eigenlijk maar twee puntjes van kritiek:

– Ik krijg er zelf in het boek ook van langs als gemeenschapsdenker. Ik zou een soort Groot Wij voorstaan in onze verbrokkelde samenleving, en dat is volgens Addie irreële nostalgie. Die passage moet er natuurlijk in een tweede druk wel worden uitgehaald!

Serieuzer:

Wat ik zelf meer gewicht in dit boek gegeven zou hebben, en wat ik eigenlijk mis, is het achtergronddecor van het waarom van die neergangstheorieën. Ik mis de barbaarse twintigste eeuw (Tweede Wereldoorlog, Holocaust) als oorzaak van de crisis van het westerse vooruitgangsgeloof. Juist ook omdat na de Tweede Wereldoorlog een stroomversnelling van het vooruitgangsdenken plaatsvond: Dit Nooit Meer. Nooit meer fascisme, racisme, antisemitisme, geen agressief nationalisme, maar Europa. De democratische rechtsstaat, de verzorgingsstaat en de mensenrechten als buffers als pilaren van een hersteld westers vooruitgangsgeloof.

Juist de crisis in dat naoorlogse programma – de terugkeer van nationalisme, populisme, antisemitisme, de crisis van de liberale wereldorde etc – veroorzaakt naar mijn gevoel een sterke voedingsbodem voor doemdenken en neergangsdenken. Zo miste ik een neergangstheorie die ook velen aanhangen: de terugkeer van het populisme mondt uit in de terugkeer van het fascisme (tenzij).

Ook miste ik andere achtergrondfactoren: de secularisering en de ontideologisering van de politieke stromingen. In hoeverre is de opmars van het neergangsdenken in deze nerveuze, oriëntatieloze, door mediabeelden geobsedeerde tijd, daarmee verbonden?

Dat gezegd hebbende:

Addie heeft een fraai boek geschreven dat de tijdgeest bij de keel pakt en tot denken aanzet. Addie’s boek is de ideale reisgids voor een onzekere, onbekende toekomst!

Ga het vooral kopen en laten signeren zo meteen!!

Dank voor jullie aandacht

Uitgesproken te

Amsterdam, 6 maart 2019