Het gebrek aan pijnstillers in Senegal, het verhoogde risico op hepatitis door een streng drugsbeleid in Litouwen, huiselijk geweld in Hongarije, de nadelige gevolgen van houtkap in Indonesië: het lijkt een willekeurige opsomming van problemen in een paar landen, maar het zijn allemaal onderwerpen waar mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch zich over heeft uitgesproken.
Deze week verscheen er weer een lijvig jaarboek waarin negentig landen aan bod komen, met euvels die uiteenlopen van de belemmeringen om zonder bureaucratische rompslomp voor een ander geslacht te kiezen tot genocide.
Human Rights Watch is niet de enige die vindt dat de mensenrechten op veel plekken en in veel omstandigheden in gevaar zijn. Het inhouden van een uitkering omdat iemand niet netjes gekleed is bij een sollicitatiegesprek is een schending van de mensenrechten, zei bijstandsadvocaat Jelle Klaas in NRC Handelsblad. Bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg zijn dit jaar regels van kracht geworden waardoor er minder klachten kunnen worden ingediend. Niet zo’n gek idee, met een wachtlijst van zo’n honderdduizend zaken.
Hofleverancier van zaken bij dit Europees Hof is trouwens Rusland. Inderdaad, hetzelfde Rusland dat vorige week een omvangrijk rapport presenteerde over de mensenrechtensituatie in Europa. Die valt niet mee: van de opkomst van nazisme, de propaganda voor homoseksualiteit tot het gebrek aan Franstalige boeken in bepaalde bibliotheken in België: er is een hoop mis in Europa.
Optimisten kunnen met het nieuwe Kremlinrapport in de hand zeggen dat mensenrechten inderdaad universeel zijn. Zelfs het Kremlin gelooft erin. En dan kunnen ze lekker de dialoog aangaan.
Dit rapport toont echter vooral aan dat mensenrechten in de internationale politiek vaak een instrument zijn om andere landen de les te lezen.
Aan de andere kant dienen ze een belangrijk binnenlands doel. De publieke opinie vraagt erom. Voor beschaafde westerse landen worden mensenrechten voorgesteld als het enige nastrevenswaardige doel van buitenlands beleid. Ze zijn ‘de hoeksteen van ons buitenlands beleid’, aldus een document van de Nederlands minister van Buitenlandse Zaken Frans Timmermans.
Maar wat betekent die hoeksteen? Uiteraard niet dat Nederland geen betrekkingen onderhoudt met notoire schenders van het recht, in China, Saoedi-Arabië en elders, want er is altijd de kloof tussen ‘het propagandistisch vasthouden aan de mensenrechten en in de praktijk het tegenovergestelde doen’, zoals oud-kanselier Helmut Schmidt het onlangs zei.
Mensenrechten vormen een norm waaraan nooit helemaal kan worden voldaan. We zijn immers allen zondaars. Misschien voldoen ze daarmee ook wel aan een grote behoefte.
Een ander nadeel van de nadruk op mensenrechten is de juridisering van de internationale verhoudingen: een tendens die zeker in Nederland, gastland voor vele tribunalen, sterk is. Wanneer kan misdadiger en staatshoofd X voor een internationaal hof worden gebracht, wordt de vraag. Deze houding biedt een moreel kompas, maar niet altijd een praktische routekaart. We koersen af op het juiste doel, zonder idee hoe daar te komen.
Mensenrechten zijn regels en uiteindelijk is er macht nodig om die aanvaard te krijgen. Die macht kan in vele vormen worden uitgeoefend, van het militair afdwingen van een verandering van regering en het arresteren van de criminelen tot het vreedzaam overbrengen van de overtuiging dat alle mensen rechten hebben. Maar voor het eerste is de animo afgenomen – behalve als het gaat om uiterst zwakke Afrikaanse staten – en het tweede is ook lang niet altijd succesvol.
De omstandigheden om mensenrechten verder te verspreiden worden snel slechter, schrijft onderzoeker Stephen Hopgood in The Washington Post. De Amerikanen houden Guantánamo in bedrijf en laten de drones aanvallen, de Europese invloed neemt af en religieuze bewegingen nemen in kracht toe. Het aantal pseudodemocratieën neemt toe, zoals ook Human Rights Watchdirecteur Ken Roth vaststelt. Denktank Freedom House constateert in zijn jaarverslag voor het achtste achtereenvolgende jaar een achteruitgang in politieke en maatschappelijke vrijheden in de wereld. Dat zijn geen gunstige voortekenen.
De hoeksteen kan wel eens een wankel bouwwerk opleveren.
Het Parool, 24 January 2014